نزدیک به انتخابات شبکه‌های اجتماعی چگونه صدای زنان را بازتاب داده‌اند

نبض‌نامه اسفند ۱۳۹۴ - ویژه انتخابات

در جوامع باز، شناسایی خواست‌ها و دغدغه‌های گروه‌های اجتماعی مانند زنان و رساندن صدای آنان به سطح جامعه برعهده احزاب سیاسی یا جنبش‌های اجتماعی است. احزاب و نهادهای جامعه مدنی در راه برآمدن چنین خواست‌هایی در عرصه سیاست تلاش و پیگیری می‌کنند. نیروهای سیاسی از جمله احزاب با استفاده از نظرسنجی‌های مستقل، متاثر از رسانه‌های مستقل و ارتباط محکم با گروه‌های اجتماعی، نیازها را شناسایی کرده و برای آن ترجمه‌ای سیاسی می‌یابند تا آن را به سطح گفت وگوهای کلان بکشانند و راهی برای برآوردن آن پیدا کنند.

اما با توجه به ضعف‌های تاریخی و ساختاری احزاب سیاسی ایران که عمدتاً برآمده از تنگناهای فعالیت سیاسی‌اند، ارتباط بین گروه‌های اجتماعی و احزاب به خوبی برقرار نیست. علاوه بر آن، امکان نظرسنجی‌های مستقل به ویژه در موضوعات حساس وجود ندارد. رسانه‌ها نیز از ورود به برخی حوزه‌ها به ویژه موضوعات مربوط به زنان منع می‌شوند. بدین ترتیب، عملاً بخش عمده‌ای از صدای زنان در جامعه و سیاست حذف شده، در گفتار عمومی به ویژه میان سیاستمداران نشانی از آن دیده نمی‌شود.

کاستی‌ها در شناسایی خواسته زنان، تحلیل‌های سیاسی-اجتماعی و گفتار غالب پیرامون آن خواسته‌ها را به ورطه ساده‌سازی‌ها و ساده‌انگاری‌ها کشانده. تصور غالب چنین شکل گرفته که جامعه زنان ایرانی به دو گروه حامیان سکولار مطالبات پیشرو و برابری حقوق زن و مرد در همه عرصه‌ها و حامیان مذهبی حکومت که طرفدار حفظ روابط غیر برابر هستند تقسیم شده. این دیدگاه نه پیچیدگی و تکثر جامعه -بویژه جامعه زنان- را درنظر می‌گیرد و نه تنوع مطالبات جامعه زنان ایرانی را. هستند افراد/گروه‌هایی که هم از وضع موجود ناراضی‌اند و هم در برخی جنبه‌ها خواهان استمرار روابط نابرابر زن و مردند. از سوی دیگر، افراد/گروه‌هایی را می‌توان دید که با وجود نزدیکی به حکومت، مطالبات پیشرو زنان را پیگیری می‌کنند. بنابراین شناسایی مطالبات زنان به گونه‌ای که تنوع آن و تکثر جامعه را در نظر گرفته باشد برای رساندن صدای زنان به عرصه تصمیم‌گیری‌های سیاسی الزامی است.

توسعه اینترنت و به ویژه رشد استفاده از شبکه‌های اجتماعی در کشور شهروندان را قادر ساخته نظرات‌شان را ساده‌تر ابراز کنند. بدین صورت، فرصتی پدید آمده تا در نبود نظرسنجی دانشگاهی و رسانه مستقل، صدای زنان را آن طور که هست شنید. در سال‌های اخیر استفاده از اینترنت به عنوان دریچه‌ای برای مشاهده رفتار افراد، فهم پدیده‌های اجتماعی و سنجش افکار عمومی توجه بسیاری از پژوهشگران را در حوزه‌های مختلف به خود جلب کرده. این نگرش به ویژه می‌تواند برای فهم مطالبات شهروندان عادی در جوامع بسته کارایی بسزایی داشته باشد.

معمولاً نزدیک به انتخابات در ایران حکومت فضای بازتری برای بیان نظرات سیاسی مخالف ایجاد می‌کند. همزمان احزاب و سازمان‌های سیاسی نیز بیشتر به دنبال شناسایی مطالبات گروه‌های اجتماعی بر می‌آیند. از این رو شهروندان نیز انگیزه و امکان بیشتری برای بیان خواسته‌ها و دیدگاه‌های خود پیدا می‌کنند. به همین دلیل، شاید دوره پیش از انتخابات - به ویژه انتخابات مجلس که در سطح ملی برگزار می‌شود - یکی از بهترین فرصت‌ها برای فهم مطالبات زنان در ایران باشد.

توئیتر

در سال‌های اخیر استفاده از توییتر میان کاربران ایرانی به ویژه برای بیان نقطه‌نظرات سیاسی و اجتماعی رشد قابل توجهی یافته. فیلتر بودن توئیتر در ایران باعث نشده که مخالفان سیاسی، کنشگران اصلاح‌طلب، روزنامه‌نگاران داخل کشور و حتی حامیان حکومت از استفاده از این شبکه اجتماعی دست بردارند. حتی شماری از خبرنگاران روزنامه‌های داخل کشور با حساب کاربری تأیید شده [توئیتر این امکان را به شخصیت‌های سرشناس می‌دهد تا هویت حساب کاربری‌شان به صورت مستقل تأیید شود] در توئیتر فعال هستند. آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی و افسران جنگ نرم، فعالان سایبری وابسته به سپاه پاسداران نیز در توئیتر پرکار هستند. از سوی دیگر محدودیت حروف و به تبع آن کلمات در توئیت‌ها شناسایی گفتار و مطالبات مطرح شده را ساده‌تر می‌سازد. زیرا کاربر می‌بایست با کمترین واژه و بدون حواشی زائد منظور و هدف خود را برساند. همه این موارد، توئیتر را به سکوئی مناسب برای بررسی مطالبات مردم بدل کرده.

برای تهیه این گزارش، در یک بازه زمانی چهار هفته‌ای - از ۱۳۹۴/۱۰/۲۲ تا ۱۳۹۴/۱۱/۲۰ - کلا ۶۳۸۹۶ توئیت که حداقل یکی از واژه‌های کلیدی «انتخابات»، «مجلس»، «رأی»، «نامزد» یا «زنان» را استفاده کرده باشند جمع‌آورد شد. این توئیت‌ها مربوط به ۹۸۹۱ حساب کاربری مختلف هستند.

همانطور که در این تصویر دیده می‌شود توئیت‌های مرتبط با انتخابات با توجه به رویدادهای مرتبط با آن نوسان داشته، درحالیکه توئیت‌های مربوط به زنان در طول زمان تقریباً ثابت مانده یا نوسان کمی دارند.

در این تحلیل از حساب‌های کاربری استفاده شده که در بازه چهارهفته‌ای جمع‌آوری داده لااقل سه توئیت حاوی کلید‌واژه‌های انتخابی منتشر کرده باشند. کاربرانی که کمتر از این میزان در مباحث مرتبط با زنان و انتخابات شرکت کرده باشند از تحلیل حذف شده‌اند.

با این روش تعداد ۱۹۱۶ حساب کاربری فعال شناسائی شده‌اند که در مجموع ۳۹۵۲۳ توئيت مرتبط با زنان یا انتخابات توسط آنان منتشر شده. تحلیل‌های ادامه این متن بر پایه شناسائی شبکه دنبال‌کنندگان این مجموعه حساب کاربری، دسته‌بندی و تحلیل محتوای انتشار یافته توسط آنان استوار است. در ارائه نتایج این تحلیل به منظور احترام به حریم خصوصی افراد هویت و فعالیت کاربران کمترشناخته محفوظ نگه داشته شده است.

تحلیل شبکه دنبال‌کنندگان و محتوا

شبکه حساب‌های کاربری فعال در بحث زنان و انتخابات به صورت منسجم پراکنده نشده، بلکه از خوشه‌های به هم متصل تشکیل شده است. کاربران در محیط شبکه‌های اجتماعی بر پایه اشتراکات از جمله علاقه‌های مشترک، پیشینه شخصی، ارتباطات در دنیای واقعی، هم‌فکری، قرابت سیاسی و روابط مشترک به یکدیگر متصل می‌شوند. این مکانیزم باعث می‌شود که هر خوشه متشکل از افرادی با ویژگی‌های مشترک باشد. به طوری که با شناسائی خوشه‌ها می‌توان به این ویژگی‌ها پی برد یا آن‌ها را دسته‌بندی کرد. شبکه حساب‌های کاربری فعال در بحث زنان از شش خوشه مجزا و قابل روئت تشکیل شده است.

شناسائی خوشه‌ها

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، شش خوشه اصلی در شبکه توئیتر شناسایی شده که ویژگی‌های اصلی آن در جدول شماره ۱ (زیر) نشان داده شده. در این جدول می‌توان دید که مهمترین و بزرگترین خوشه‌‌ها مربوط به کاربران عادی، خبرگزاری‌ها و خبرنگاران است. اکثریت کاربران عادی، داخل ایران شناسائی شده‌اند. همچنین، خوشه‌ای مجزا مربوط به کابران گروه مجاهدین خلق قابل مشاهده است. این خوشه کمترین ارتباط را با دیگر گروه‌ها دارد.

سه خوشه به عنوان کاربران عادی طبقه‌بندی شده‌اند.این دسته بزرگ‌ترین گروه در شبکه کاربران فعال در بحث انتخابات و زنان را تشکیل می‌دهند. در این تحلیل خوشه‌هایی به عنوان کاربر عادی برچسب خورده‌اند که به طور متمایزی از خوشه‌های حرفه‌ای تفکیک شده باشند. برپایه اطلاعاتی که از این حساب‌های کاربری استخراج شده، قطعاً می‌توان گفت که بیش از نیمی از این کاربران داخل ایران هستند. ادبیات غالب در این سه خوشه با یکدیگر تفاوت دارد. دو خوشه اول با اکثریت کاربر درون ایران متمایز از خوشه سوم هستند که بیشتر کاربران‌اش خارج از ایران ساکن هستند. با این حال، هر سه خوشه ارتباطات پر شماری با یکدیگر دارند. مباحث مطرح شده توسط این خوشه‌ها عمدتاً پیرامون تجربیات فردی، واکنش به رویدادهای روز و گاه با زبان طنز و سخره شناسائی می‌شوند.

دیگر خوشه شاخص در زمینه انتخابات ترکیبی از حساب‌های کاربری مربوط به رسانه‌ها، خبرنگاران و سیاستمداران شاخص داخل و خارج از کشور است. شاخص اصلی این خوشه تولید خبر است. این خوشه به طرز چشم‌گیری در حوزه زنان و انتخابات فعال بوده است.

حساب‌های کاربری نزدیک به مجاهدین خلق بیشترین سهم مشارکت در بحث زنان را به خود اختصاص داده‌اند. یعنی به طور متوسط اعضای این خوشه تعداد بیشتری موضوع در مورد زنان و انتخابات منتشر کرده‌اند. این خوشه به طور مشهودی منفک از دیگر خوشه‌های اصلی توییتر فارسی قرار گرفته. یعنی زبان بکارگرفته شده در بیان مطالب توسط این دسته به طور مشهودی با دیگر خوشه‌ها تفاوت دارد. همچنین کاربران این خوشه غالباً افراد درون گروه خود را دنبال کرده، رابطه اندکی با حساب‌های کاربری خارج از خوشه‌شان برقرار کرده‌اند. ویژگی توییت‌های کاربران مجاهدین استفاده از هشتگ است که سهم آن‌ها را در داده‌های استخراج شده زیاد کرده است.

دیگر خوشه‌ها بطور متوسط دو توییت درباره زنان در دوره مورد مطالعه ما منتشر کرده‌اند. (به جدول دو نگاه کنید.)

مباحث اصلی

مباحث کاربران درباره «زنان» تنوع قابل ملاحظه‌ای دارند. این مباحث از طریق شناسائی کلمات پرتکرار و استخراج ارتباط میان آنان ردیابی و مقوله‌بندی شده‌اند. برای مشاهده ابر کلمه‌ای برخی از خوشه‌ها این‌جا کلیک کنید.

خوشه‌های مختلف هر کدام چه موضوع یا موضوعاتی را مهم یافته‌اند؟

تصویر شماره ۳ شبکه کلمات - توئیت‌ها را نشان می‌دهد. در این تصویر توئیت و خوشه حساب‌های کاربری ایجاد کننده آن یک‌جا نمایش داده شده‌اند. رنگ دایره‌ها خوشه‌ای که حساب کاربری منتشر کننده به آن تعلق دارد را نشان می‌دهد. اندازه واژه‌ها متناسب با میزان تکرار استفاده از آن‌ها است. همان‌طور که ملاحظه می‌شود مسائل اجتماعی، اقتصادی و مشکلات مربوط به سلامت تقریبا توسط همه خوشه‌ها بیان شده. هرچند که گاه ادبیات میان آن‌ها متفاوت است. از این رو نمی‌توان موضوع یا دغدغه‌ای را مختص به یک خوشه خاص در نظر گرفت. در مورد موضوعات سیاسی تفکیک واضحی بین ادبیات و گفتار استفاده شده توسط مجاهدین خلق نسبت به دیگر خوشه‌ها به چشم می‌خورد. مسائل سیاسی با ادبیات دیگری در میان توییت‌های اجتماع خبرنگاران بویژه مسائل مرتبط با انتخابات به چشم می‌آید.

مباحث اصلی خوشه‌های کاربران عادی

از آن‌جا که هدف شناسایی خواست‌های شهروندان عادی و به ویژه آن دسته از مقولات/خواست‌هایی‌ است که شاید کمتر توسط سیاستمداران، کنشگران سیاسی و رسانه‌ها نشانه می‌روند، تمرکز بر تحلیل محتوای گفتار مطرح در خوشه‌های یک تا سه یا همان کاربران عادی قرار گرفته. در این راستا، توئیت‌های تکراری (ری-توئیت‌ها) که عمدتاً مرتبط با موضوعات خبری هستند حذف شده‌اند. این دسته از توئيت‌ها توسط کنشگران، رسانه‌ها و سیاستمداران ایجاد می‌شوند.

 

از این طریق، مطالبات مطرح شده در توئیت‌های گردآوری شده به گروه‌های چند گروه اصلی تقسیم‌بندی شده‌اند.

حقوق زن

حقوق زن از عبارات پرکاربرد و واژه‌هایی که اشاره به آن به وفور در توئیت‌های مربوط به زنان دیده می‌شود ولی به روشنی مشخص نیست چه حقوقی مد نظر کاربران بوده. به زبان دیگر مشخص نیست که آیا منظور همه کاربران از کاربرد این عبارت برابری حقوق زن و مرد باشد. با این حال، می‌توان استنباط کرد که خواستی عمومی برای احقاق حقوق زن از سوی زنان مطرح شده. گاه می‌توان آن را با کنایه‌ای تلخ یافت و گاه به نوعی جنگ کلامی میان زن و مرد: «تنها جاییکه حقوق زنان درش رعایت شده، بدبختیه» ، « شما تو جمع کردن ظرفای سر سفره به مامانت کمک کن ، نمیخواد مدافع حقوق از دست رفته زنان بشی.» یا « شما چطور میتونی شب کوک ببینی در حالی که صدای نیمی از جامعه رو که زنان تشکیل میدن درش ممنوعه؟من میخوام بدونم چطور باخودت کنار میای.». برخی واکنش‌ها نسبت به طلب حقوق برابر برای زنان با سخره گرفتن و زیاده خواهی برشمردن آن همراه بوده: «نمیدونم چرا محله ای به نام میرداماد داریم ولی میر عروس نه. اینا دارن حق زنان ما در جامعه رو پایمال میکنن.»

اجتماعی

مسائل اجتماعی مربوط به زنان بیش از همه مورد توجه کاربران عادی قرار داشته. این مسائل هم از نظر تنوع و هم از نظر تعداد به طور محسوسی بیش از دیگر موضوعات میان کاربران بحث می‌شود. در ایران بحث آزاد و عمومی پیرامون برخی موضوعات خاص به ویژه در مورد زنان یا روابط زن و مرد در رسانه‌های رسمی جریان ندارد یا به همه جوانب آن پرداخته نمی‌شود. این خلاء را شبکه‌های اجتماعی با مشارکت کاربران ایرانی در بیان نقطه‌نظرات‌شان تاحد زیادی جبران کرده‌اند. مسائل جنسی، زنان سرپرست خانواده، آسیب‌های اجتماعی متوجه زنان، مشکلات و تجربه‌های تلخ زنان در جامعه نیز از موضوعات پرتکرار توئیت‌های مربوط به زنان به شمار می‌رود. واژه‌هایی چون «جنسی»، «جامعه»، «سرپرست»، «حجاب»، «خشونت»، «کودکان»، «خانواده»، «مرد» و «تجاوز» از پرتکرارترین کلمات به کار رفته در توئیت‌های کاربران عادی در رابطه با زن است. همچنین کاربرد کثیر کلماتی چون «کودکان بی سرپرست»، «آزار جنسی»، «پوشش»، «خشونت علیه زنان»، «تجاوز»، «مسائل جنسی»، «اسیدپاشی»، «سکسیسم»، «خیانت» و «ناامنی» (در شهر) وسعت و عمق مشکلات زنان یا دغدغه‌های جامعه در مورد آن را باز می‌گوید.

حجاب

یکی از برجسته‌ترین مسائل اجتماعی مرتبط با زنان، پوشش آنان است. هرچند در میان بخش عمده‌ای از کاربران مسئله، اجباری یا اختیاری بودن حجاب مهم است، اما میان بخش کوچکی نیز هنوز پرسش حول چگونگی پوشش (چادر یا روسری) دور می‌زند. مخالفت با حجاب اجباری نیز لزوماً به معنای مخالفت با حجاب نیست: «در سرزمینی زندگی میکنیم که حفظ حجاب زنان مهمتر از حفظ شرف و حرمت و پاکدامنی و حتی ارزش خود زن هست» یا «سر کلاسایی که همه خانم بودند روسری رو برمیداشتیم. البته استاد ما اصلاح طلب و فعال حقوق زنان بود و البته راحت تر هم بودیم.» در این میان، طی دوره جمع‌آوری داده، خبری راجع به نتایج یک نظرسنجی که ادعا می‌کرد پوشش غالب زنان ایرانی، چادر است، بحث و چالش بسیاری پیش کشید.

ورزشی

از دیگر موضوعاتی که پرداختن به آن‌ها در میان توئیت‌ها تفاوت چشمگیری با رسانه‌های رسمی دارد موضوعات ورزشی مرتبط با زنان است. موفقیت‌های ورزشی یا ناکامی‌ها و موانع پیشروی ورزشکاران زن بیش از آن‌چه که در جامعه و به ویژه کانال‌های رسمی بازتاب پیدا کند در میان توئیتها بازتاب یافته و بحث می‌شود. همین عدم توجه به رقابت‌های زنان یا عدم پوشش و پخش مسابقات زنان و از همه مهم‌تر عدم امکان ورود زنان در ورزشگاه‌ها مکرراً و به اشکال مختلف در میان کاربران عادی با اعتراض بیان شده است.

سلامت و بهداشت

سلامت و بهداشت نیز در کنار مسائل جامعه مورد توجه زنان است ولی وسعت آن به چشم نمی‌آید. با نگاهی به توییت‌های مربوطه واژه‌های استفاده شده درمان بیماری‌های زنان، سلامت جنسی، کاهش آسیب‌ها، بارداری زنان ، افسردگی و اختلالات روانی درمیان توییت‌ها به طور محسوسی دیده می‌شود. «ضربان قلب نامنظم که ناشی از بیماری انقباض نامنظم دهلیز قلب است،سلامت زنان را بیش از مردان تهدید میکند»، «تحقیقات در ایران حاکی ازآن است که زنان درآسیب‌پذیری و داشتنن نشانه‌های بیشتر بیماری روانی نسبت به مردان پیشتاز هستند. به ویژه زنان خانه‌دار.»

سیاسی

پس از موضوعات اجتماعی مسائل و موضوعات سیاسی بخش قابل ملاحظه‌ای از گفتار مربوط به زنان را در میان کاربران عمومی تشکیل می‌دهد. این مسائل عموماً به شکل رسمی از زبان خبرگزاری‌ها، سازمان‌های سیاسی و نیروهای سیاسی بیان می‌شوند و کاربران عمومی، به ویژه داخل کشور، کمتر به طور مستقیم به آن می‌پردازند. برخی مسائل سیاسی با ادبیات طنز و شوخی در این گفتار بازتاب داده می‌شود. با توجه به زمان دوره گردآوری توئیت‌ها که نزدیک به انتخابات انجام شده، مسائل سیاسی مربوط به زنان بیشتر تحت الشعاع انتخابات قرار گرفته است. رد صلاحیت نامزد‌های زن انتخابات مجلس خبرگان و مجلس شورای اسلامی یا بحث بر سر شرکت یا عدم شرکت در انتخابات نقطه کانونی بحث‌های سیاسی را تشکیل می‌دهد. واژه «سرکوب» بیشتر با انتشار اخبار درخصوص دادگاه زنان، سرکوب فعالان مدنی زن و زنان زندانی همراه شده، آن را به یکی از موضوعاتی بدل ساخته که زنان را مستقیماً به سیاست وصل می‌کند. مسائل بین‌المللی سیاسی مرتبط با زنان نیز بازتاب قابل توجهی در دنیای توئیتر ایرانی دارد. از آن جمله می‌توان به مسائل زنان در کشور عربستان سعودی اشاره کرد. بین سیاستمداران، حسن روحانی، رئیس جمهوری، و شهیندخت مولاوردی، معاون رییس جمهوری در امور زنان و خانواده، بیشتر از همه مورد خطاب و توجه کاربران قرار گرفته‌اند.

اقتصادی

مسائل اقتصادی زنان نیز توجه را به خود جلب می‌کند. مسائلی از قبیل اشتغال زنان، زنان سرپرست خانوار، دستمزد زنان، حق اشتغال و ساعت کاری زنان در توئیت‌ها به کررات اشاره شده‌اند. « بدون دسترسی مطلوب نیمی ازجامعه، یعنی زنان به آموزش،فرهنگ،ارتباطات،اشتغال، بازار، رقابت .. #توسعه ی متوازن و پایدار در ایران محقق نخواهدشد»، « این زنان ازیکسوبرای گذران زندگی نیاز به اشتغال دارندمحیط کاربرای آنان چندان امن نیست چون نگاه کارفرما و همکاران مردبه این زنان تغییرميكند.»

نتیجه‌گیری

برای پیگیری مطالبات گروه‌های اجتماعی می‌بایست نارضایتی‌ها و دغدغه‌های آنان را شناسایی کرد. در ایران امکان انجام پیمایش میدانی به منظور سنجش افکار عمومی محدود است. بدین‌ترتیب درک خواسته‌های گروه‌هایی که صدای کمتری جامعه دارند ساده نیست. علاوه بر آن رسانه‌های جمعی رسمی نیز پوشش مناسب و بی‌طرفانه‌ای از خواست‌های چالش برانگیز، بویژه موضوعات خاص زنان ارائه نمی‌دهند. حتی اگر هم در موقعیت امکان نظرسنجی فراهم شود مردم در این جوامع تمایل دارند خواست‌های خود را وارونه نشان دهند. درچنین شرایطی یکی از راه‌ها شنیدن صدای مردم عادی از طریق شبکه‌های اجتماعی است. ردیابی خواست گروه‌های اجتماعی و صداهای شنیده نشده در شبکه‌های اجتماعی نیز محدودیت‌های خاص خود را دارد. در میان هیاهو‌های موجود و نبود مرزهای جغرافیایی، سیاسی و اجتماعی، امکان نمونه‌گیری‌های تصادفی وجود ندارد و روش‌های خاص خود را می‌طلبد. کاربران توئیتر احتمالا بخش خاصی از جامعه ایرانی را پوشش می‌دهند که با وجود موانع بسیار از جمله فیلترینگ حکومتی سعی دارد صدای خود را برساند. اما تحلیل جامعه فعال توئیتری نشان می‌دهد که این گروه درون خود گوناگونی بسیار داشته، خواسته‌ها و نگرانی‌های به وضوح متنوعی را ابراز می‌کند.

بخش منابع نبض‌ایران پایگاه داده در حال گسترشی است از منابع سودمند مانند: عهدنامه‌های سازمان ملل، اظهارنامه‌ها و کنوانسیون‌های امضا شده توسط ایران؛ اسناد حقوقی شامل قانون اساسی ایران و سایر قوانین مربوطه؛ گزارشات سازمان‌های غیر‌دولتی (NGO)؛ مستنداتی در خصوص وضعیت تعهدات بین‌المللی ایران؛ و سایر اسناد مربوط به وضعیت حقوق بشر در ایران.